Żupan

[semen]

Cytat z Encyklopedii Staropolskiej Zygmunta Glogera:
Pogrubioną kursywą zaznaczyłem fragment o żupanach z lnu.
Żupan, wyraz bardzo dawny, miał dwa oddzielne w języku staropolskim znaczenia. Naruszewicz powiada, że żupanami Czesi, Polacy i inni Słowianie panów krajowych zwali. Kronika czeska z r. 1109 zaświadcza, że nazwę taką dawano w Czechach urzędnikom. Twierdzą niektórzy, że w bardzo dawnych czasach szlachta w Polsce nosiła nazwę żupanów. Adam z Bremy nazywa żupanami królików Letowskich. Jednem słowem żupan oznaczał człowieka możnego, dygnitarza, a wyraz dzisiejszy pan jest tylko skróceniem żupana. Skrócenie to atoli nie jest także wytworem ostatnich wieków, bo już w dokumencie z r. 1257 znajdujemy: „Thomas qui dicitur Staripan”. U innych plemion słowiańskich żupanami nazywano: sędziów, starostów, wójtów, sołtysów i tym podobnych zwierzchników. Muchliński wywodzi wyraz żupan z tureckiego zubun i zibun, z tatarskiego czupkan, [527]oznaczających suknię długą. Wywód to błędny, boć już w dokumentach polskich mamy pod r. 1239 supanum czyli żupana. Nazwa pochodzi z łacińskiego wyrazu jupa, oznaczającego w średnich wiekach suknię możniejszych ludzi, długą, dostatnią. Z nazwy jupa powstało niemieckie joppe, a polskie jupka, żupan, żupica, przez zamianę j na ż, jak w nazwie judeus na żyd. Nazwa dygnitarska żupan była niegdyś w Polsce bardzo rozpowszechniona. Żona żupana zwała się „żupani”, a wyraz ten przyjęli od Polaków Prusowie, u których oznaczał on panią domu. Słowo „żupani” w języku pruskim i litewskim – jak mówi Brückner – przyjęło się od polskiego wtedy, gdy „żupaniom” jeszcze po grodach i kasztelanjach się kłaniano. Znaczenie żupy jako ziemicy i żupana jako jej zwierzchnika, starosty, zmienia się na rodzaj daniny i pobierającego takową urzędnika. Obok zupanus pojawia się i zuparius. Gdy dalej żupy i żupników (jak mówi Brückner) ograniczono do beneficjów i urzędów solnych, zuparius czyli po polsku żupca schodzi na małego urzędnika sądowego, jak to widzimy w ustawie mazowieckiej z r. 1406. U Czechów żupan w znaczeniu wysokiego dygnitarza figuruje w dokumentach tylko w przeciągu XIII wieku. Suknia męska, zwana przez Polaków żupanem, jako strój dawnych żupanów, była długą, z wązkimi rękawami, bez rozporu z tyłu, w pasie przy biodrach ku tyłowi fałdowana, zapinana z przodu pod szyję na gęste haftki lub kostki i pętelki. Po żupanie opasywano się pasem. Gdy pod koniec XVI w. upowszechnił się w narodzie kontusz, nie zarzucono starodawnego żupana, ale kontusz przywdziano na żupan. Odtąd pasem zaczęto się opasywać po kontuszu, a żupany sukienne zamieniono w stroju świątecznym na lżejsze jedwabne, kolor czapki stosując do żupana. Latem szlachta, dworzanie i mieszczanie nosili żupany białe dymowe lub płócienne, tasiemką wązką w ząbki około kołnierza i na przedniem licu od szyi do pasa oszyte. Kitowicz powiada, że za czasów saskich szlachta stroiła dziatwę swoją w żupany bławatne i kontusze sukienne z rękawami od ramion rozciętymi, w tyle na krzyż pod pas założonymi. Kontusze i żupany sukienne bramowali Polacy sznurkami jedwabnymi takiegoż koloru, jakiego był kontusz i żupan, albo też srebrnymi i złotymi; w kontuszach najwięcej używali ciemnych kolorów. Mieszczanie pomniejszych miast nosili żupany żółtogorące, łyczakowe; a że ta materja, atłasowi podobna, robi się z włókien, czyli łyków konopnych, dla tego mieszczan nazywano pospolicie łyczkami. Szlachtę zaś od żupana karmazynowego, najczęściej noszonego, karmazynami. Lud polski zachował najdłużej krój dawnej sukni narodowej, którą niegdyś przejął od szlachty, a w niektórych okolicach kraju dotąd kapotę długą, z tyłu drobno fałdowaną, bez rozporu, dawniej z „potrzebami” na piersiach, w stanie opasywaną pasem wełnianym domowej roboty nazywa żupanem. Żupan tedy, pas i opończa były najdawniejszym strojem narodowym. Co do barw, to stanowczo można twierdzić, iż 3 były najdawniejsze i najwięcej upowszechnione. Z białego lnianego płótna noszono żupany białe, zwłaszcza latem. W takich chodziła i szlachta można na wsi w dni powszednie a lud chodzi dotąd w wielu okolicach Lubelskiego i Galicyi, robiąc także i z wełny białe sukmany krakowskie. Drugą barwą był szary naturalny kolor wełny z owiec polskich, z której robiono wszystkie samodziały domowe, zwłaszcza na ubiory cieplejsze. Trzecim kolorem był karmazyn, czerwień, jako narodowa barwa szlachty, t. j. rycerstwa polskiego, barwa krwi, którą mieli obowiązek przelewać w obronie swej ziemi. Ponieważ najliczniejszą w Polsce szlachtę ubogą nie stać było na dostojeństwo [528]karmazynu, musiała zatem pozostać przy tradycyjnej szarej wełnie i stąd „szaraczkami” była zwana. Kiedy zaczęto sprowadzać przeróżne tkaniny z zachodniej Europy, upowszechniła się w Polsce pstrocizna, zwłaszcza w ubiorach mieszczańskich, w których przeważał kolor żółty (od używanego do farby łyka olszowego). Przez wiejskich znów mieszkańców najwięcej został upodobany kolor błękitny, tak że w wielu okolicach Krakowskiego, Wielopolski i Mazowsza lud cały chodził jeszcze niedawno w żupanach „granatowych”. Polacy w noszeniu droższych sukni byli bardzo oszczędni, aby więc nie splamić żupana, noszono zasłaniającą piersi z takiej samej materyi zakładkę, zwaną „bluzgierem”. Żupany aż do czasów saskich były u koroniarzy całkowite z jednej materyi. Litwini — powiada Kitowicz — tył żupana przez oszczędność robili z płótna, choćby do najbogatszego żupana. Musimy tu jednak uzupełnić Kitowicza, że nietylko Litwini. Wiemy z tradycyi, że noszono takie żupany i w Koronie. Przechowuje się np. w zbiorze p. Bogusława Kraszewskiego w Kuplinie żupan jego pradziada po kądzieli, Wincentego Rulikowskiego, kasztelana bełskiego. Rysunek tu dołączony przesłał nam p. Kraszewski z takim opisem: „Żupan jest atłasowy, jasno-żółty. Plecy i podbicie przodu, kołnierza i rękawów są z tkaniny półwełnianej w paski bronzowo-czerwone. Kołnierz się zapina na 4, a przód na 10 pętliczek ze sznurka jedwabnego tejże barwy co żupan. Plecy od kołnierza do stanu są rozcięte i zawiązywane na tasiemki; kołnierz również z tyłu rozcięty i na tasiemkę związywany. Rękawy wązkie z mankietem odwiniętym, obcisłym, zapinającym się na 5 haftek. Spódnica żupana jest bardzo szeroka, tak że układa się z tyłu w mnóstwo fałdów. Na każdym boku jest kieszeń”.

[semen]

Wełna na nowe żupany jest, zamówienia na sznurki do obszycia można składać, len na podszewki - w trakcie szukania, guzy- sprawa indywidualna.
Zatem pozostaje ustalić krój tychże żupanów.
Źródła (M. Gutkowska, I. Turnau, K.Turska, A. Drążkowska, T. Mańkowski, A. Sieradzka, ikonografia) podają ogólnie, że:
Żupany pojawiły się w Polsce w drugiej połowie XVI wieku, pierwsza o nich wzmianka pochodzi z 1542 roku. Na początku noszono je samodzielnie jak i były ubiorem spodnim, później tylko ubiorem spodnim, na które nakładano delie, ferezje, szuby itp. Ich charakterystyczną cechą był wysoki z tyłu, postawiony kołnierz, który łagodnie obniżał się do rozmiarów wąskiej listwy na przedzie. Rękawy krojono wąskie i nieco za długie, by po podciągnięciu tworzyły fałdy. W tym czasie żupany dochodziły nieco poniżej kolan, dół miały poszerzany z powiększoną prawą połą tak aby nachodziła na lewą. Przód żupana zapinany był na szereg małych guzów, a przepasywano go szerokim, miękkim pasem z tkaniny jedwabnej. Takie krótsze żupany często w Polsce nazywano dołomanami i noszono je do lat 30-tych XVII w. Jednym z przykładów mody na takie żupany jest strój starosty krakowskiego Gabriela Tarnowskiego
I takowy wykrój żupana starosty krakowskiego Gabriela Tarnowskiego posiadam (dla zainteresowanych kserokopie). Starosta zmarł w 1628 r., zatem pasuje jak ulał.
W książce M. Gutkowskiej-Rychlewskiej "Historia ubioru" wykrój jest na str. 417. Na str. 418 przedstawiona jest rekonstrukcja całego ubioru Gabriela Tarnowskiego. Co (dla nas) ciekawe obok jest pokazany ubiór mieszczanina krakowskiego, z początku XVII w. Mieszczanin ma na sobie delię bez kołnierza z krótkimi rękawami, a pod spodem krótki żupan-dołoman (do kolan).
Ponadto posiadam skan (kiepskiej jakości) faragmentów książki Drążkowskiej "Odzież grobowa w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII wieku". Jest tam m.in. sześć przykładów wykończenia rękawa w żupanie (z guzami/guziczkami i bez). Tzw. psie ucho jest tam pokazane zarówno jako ledwie widoczne , jak i bardzo okazałe. Sa także fotki żupana z Muzeum Narodowego w Krakowie znaleziony w krypcie kościoła pw. Piotra i Pawła w Krakowie, datowany na ok. 1600 rok. Co ciekawe ten żupan ma dość niski kołnierzyk o jednakowej wysokości. Nb. taki sam jak w żupanie Janusza czy moim.

Oczywiście jeśli ktoś posiada inne udokumentowane źródłowo wykroje, opisy itp. to niech je zaprezentuje. Może będą się bardziej nadawały niż to co mam.

[Bartec]

Ładny, ładny

[Arek Zgutka]

Widziałem żupan na fejsie, rzeczywiście robi wrażenie. W całości ręczne szycie? Masz fotki oryginału?

[Arek Zgutka]

Fajne zapięcie szczególnie.

[semen]

Moje gratulacje. Żupan naprawdę robi wrażenie.
Jakbyś mógł to wrzuć fotki tyłu żupana, zapięcia guzów, samych guzów i obszycia.
Z kroju wnioskuję, że pierwowzór to chyba tzw. żupan Żółkiewskiego, albo bardzo podobny.

[cjasiu]

Kupiłem podszewkę do 5 żupanów , czerwoną .

[semen]

No to puszczam listę "podszewkową":
1. Janusz
2. Semen
3. Tomek

[Durg]

1. Janusz
2. Semen
3. Tomek
4. Marek
5. Piotr P.

Ile za tą podszewkę?

[cjasiu]

Kupiłem 20 m z przesyłką wyszło 489 zł , nie wiem dokładnie na ile starczy bo jest innej szerokości niż poprzedni , jak uszyjemy pierwszy żupan będziemy wiedzieć . Gdzieś 82-98 zł